Công bằng Thuế: 15 thiên đường thuế trên thế giới, 50 tập đoàn lớn nhất Hoa Kỳ, 20 ngân hàng lớn nhất châu Âu đang gây thất thoát thuế như thế nào?

THÔNG TIN DÀNH CHO BÁO CHÍ

Công bằng Thuế: 15 thiên đường thuế trên thế giới, 50 tập đoàn lớn nhất Hoa Kỳ, 20 ngân hàng lớn nhất châu Âu đang gây thất thoát thuế như thế nào?

Vì sao lại là CÔNG BẰNG THUẾ?

100 tỷ USD là con số mà các nước đang phát triển (bao gồm Việt Nam) đang bị thất thu hàng năm do hoạt động tránh thuế của các tập đoàn đa quốc gia. Khoản tiền này có thể giúp 124 triệu trẻ em đang phải bỏ học được đến trường và cứu sống 6 triệu trẻ em.

90% các công ty lớn nhất trên thế giới đang mở các chi nhánh tại ít nhất 1 thiên đường thuế. Bằng cách này, mức thuế suất của 50 công ty tập đoàn đa quốc gia lớn nhất Hoa Kỳ phải đóng chỉ là 25,9%, thấp hơn gần 10% so mới mức thuế quy định trong luật của nước này. Đó là bất bình đẳng về thuế giữa các loại hình doanh nghiệp.

Song song với các hoạt động tránh thuế của các tập đoàn đa quốc gia, các nước phát triển đang thực hiện các ưu đãi thuế có hại, thậm chí giảm mức thuế thu nhập doanh nghiệp xuống còn 0%. Để cân bằng lại những thất thu từ thuế, chính phủ các nước đang tăng áp dụng biện pháp thuế lũy thoái (như thuế giá trị gia tăng) để chi cho dịch vụ công. Điều nàylàm tăng gánh nặng thuế đối với những người yếu thế.

Theo báo cáo tài khoản y tế quốc gia của Bộ y tế Việt Nam công bố, trong năm 2014, tỷ lệ chi tiền túi cho y tế của người dân khi khám chữa bệnh chiếm 43% tổng chi y tế của quốc gia. Nghĩa là cứ 2 đồng chi ra cho y tế thì có gần 1 đồng được trả từ tiền túi của người dân. Việc này gây nên những tổn thất về tài chính, khiến khoảng 600,000 hộ gia đình đang ở mức sống trên trung bình trở thành nghèo đói sau khi mắc bệnh hiểm nghèo và chi trả chi phí y tế. Tình hình này có thể cải thiện, nếu nguồn ngân sách nhà nước không bị mất đi từ các hoạt động thất thu thuế, và được chính phủ chi tiêu một cách hiệu quả cho dịch vụ y tế.

Các nghiên cứu của Oxfam về thực trạng của hệ thống thuế toàn cầu

Các tập đoàn đa quốc gia lớn đang dùng quyền lực chính trị và khả năng tài chính của mình để tránh thuế. Dựa trên số liệu Báo cáo công bố hàng năm 10-K của Ủy ban chứng khoán và thị trường chứng khoán Mỹ, từ năm 2009 đến 2015, 50 công ty lớn nhất của Hoa Kỳ (bao gồm những thương hiệu toàn cầu như Pfizer, Goldman Sachs, GE, Chevron, Walmart, and Apple) đã dành 2,5 tỷ USD cho vận động hành lang – gần 50 triệu USD cho mỗi thành viên của Quốc Hội. Oxfam ước tính với mỗi 1 USD mà các công ty này dùng để vận động về thuế thì họ giảm mức đóng thuế xuống 1.200 USD. Hiện mức thuế suất mà các công ty này phải đóng là 25,9%, thấp hơn gần 10% so mới mức thuế quy định trong luật. Ngoài việc vận động để giảm thuế suất, các công ty này đã chuyển 1,6 ngàn tỷ USD đến các thiên đường thuế, tăng 200 tỷ USD so với năm ngoái. Các cải cách mà chính quyền Mỹ đang đề xuất sẽ làm trầm trọng hóa vấn đề này.

Nhóm bị thiệt hại nhiều nhất là các công ty nhỏ, người dân, nhất làngười nghèo vốn không có nguồn lực để vận động hành lang vì những lợi ích của họ. Một trong những lỗ hổng về thuế hiện nay là quy định của Ủy ban chứng khoán Mỹ chỉ yêu cầu công ty khai báo các “chi nhánh chính” (chiếm hơn 10% tổng tài sản, hoặc hơn 10% tổng doanh thu). Khi đối chiếu danh sách chi nhánh được khai báo cho Ủy ban chứng khoán với danh sách khai báo cho Cục dự trữ liên bang, chúng tôi thấy rằng trung bình mỗi công ty đã khai báo ít đi 89 chi nhánh. Việc giấu các chi nhánh có thể đang ở “thiên đường thuế” như Panama, Bahamas, hay đảo Cayman giúp các công ty tránh hàng tỷ đô la tiền thuế.

Bức tranh này rất tương đồng tại Châu Âu. 20 ngân hàng lớn nhất châu Âu khai báo 26% tổng lợi nhuận của họ (khoảng 25 tỷ Euro) tại các thiên đường thuế, trong đó Ireland và Luxembourg là các thiên đường thuế được ưa chuộng nhất. Tỷ lệ này không tương ứng với các hoạt động kinh tế thực tế diễn ra tại vùng lãnh thổ này. Ví dụ như Ngân hàng BNP Paribas của Pháp đã lãi 134 triệu Euro tại quần đảo Cayman, nơi áp dụng mức thuế suất 0%, dù không có nhân viên nào tại đây. Khi có nhân viên tại những quốc gia được liệt kê vào danh sách “thiên đường thuế”, thì mỗi một nhân viên tại nước này đang tạo ra lợi nhuận gấp 4 lần một nhân viên trung bình ở các nước còn lại.

Hơn nữa, các ngân hàng khai báo lợi nhuận cao tại các thiên đường thuế trong khi báo lỗ tại các nơi khác. Ngân hàng Deutsche Bank của Đức khai báo mức lợi nhuận thấp hoặc lỗ tại các thị trường trọng điểm trong năm 2015, trong khi khai báo gần 2 tỷ euro lợi nhuận tại các thiên đường thuế. Quy định về công khai báo cáo liên quốc gia (Public country-by-country report) là một công cụ hữu hiệu giúp Oxfam có thông tin để đưa ra báo động về tình trạng các ngân hàng sử dụng thiên đường thuế này. Hiện EU đang đề xuất mở rộng quy định nộp báo cáo lợi nhuận liên quốc gia sang các lĩnh vực khác ngoài ngân hàng.

Các thiên đường thuế làm thất thu các khoản thu lớn từ thuế và nghiêm trọng hơn, đang trở hành một thực hành kinh doanh thông dụng. 90% các công ty lớn nhất trên thế giới có mặt tại ít nhất 1 thiên đường thuế. Để xây dựng danh sách về thiên đường thuế, Oxfam đánh giá dựa trên 3 tiêu chí: i) thuế thu nhập doanh nghiệp, ii) ưu đãi thuế và iii) hợp tác quốc tế chống tránh thuế. Danh sách 15 thiên đường thuế này gồm: (1) Bermuda (2) Đảo Cayman (3) Hà Lan (4) Switzerland (5) Singapore (6) Ireland (7) Luxembourg (8) Curaçao (9) Hồng Kông (10) Đảo Síp (11) Bahamas (12) Jersey (13) Barbados, (14) Mauritius and (15) Đảo British Virgin Islands.

Các báo cáo này cho thấy hệ thống thuế hiện tại đang cho phép các công ty tránh đóng hàng tỷ đô la tiền thuế trong khuôn khổ pháp luật. Các doanh nghiệp phải có trách nhiệm đóng đủ phần thuế của mình, tại những nơi mình có hoạt động kinh doanh, để hoàn trả lại những trách nhiệm về môi trường, đất đai, và nguồn lực công khác mà doanh nghiệp sử dụng của nước sở tại.

Tại Hội nghị Thượng đỉnh Liên Hiệp quốc về phát triển bền vững tổ chức vào tháng 10 năm 2015, 193 quốc gia thành viên (trong đó có Việt Nam) đã thông qua Chương trình Nghị sự toàn cầu về phát triển đến năm 2030 với 17 Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs). SDGs đề cao việc các quốc gia trở nên độc lập hơn về tài chính, giảm phụ thuộc vào viện trợ trong việc cung cấp các dịch vụ công trong nước mình. Như vậy, các nước đang phát triển cần xây dựng hệ thống thuế để tăng nguồn thu trong nước. Tuy nhiên, cần đảm bảo hệ thống thuế đó không đặt gánh nặng lên người lao động, cũng như tránh tạo điều kiện để các cá nhân giàu có và những công ty lớn trốn tránh nghĩa vụ đóng thuế.

Giảm thuế thu nhập doanh nghiệp hay tạo nhiều ưu đãi thuế hơn cho doanh nghiệp cũng đang được sử dụng rộng rãi với mong muốn thu hút đầu tư. Trong một vài thập kỷ vừa qua, số liệu cho thấy rằng số tiền nộp thuế của các công ty lớn đang giảm dần, do các quốc gia đang cạnh tranh trong cuộc đua xuống đáy về thuế thu nhập doanh nghiệp. Thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp trên toàn cầu đã giảm từ mức trung bình 27,5% vào 10 năm trước, xuống còn 23,6% hiện nay. Quá trình này đang có dấu hiệu tăng tốc. Cùng với cắt giảm thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp, các quốc gia có thể tiếp tục dành nhiều loại ưu đãi thuế cho doanh nghiệp. Đôi khi, ưu đãi thuế đóng vai trò tích cực trong thu hút đầu tư hoặc giúp một quốc gia định hình nền kinh tế của mình. Tuy nhiên, ưu đãi thuế thường xuyên được cho là không hiệu quả và tốn kém.       

• Kenya thất thoát 1,1 tỷ Đô la Mỹ một năm do miễn giảm và ưu đãi thuế - gần gấp đôi chi tiêu của chính phủ trong toàn bộ ngân sách cho y tế, trong khi tại quốc gia này, cứ 40 bà mẹ thì có 1 người có nguy cơ tử vong liên quan đến sinh nở.
• Nigeria chi tiêu 2,9 tỷ Đô la Mỹ cho ưu đãi thuế, gấp đôi số tiền dành cho giáo dục, mặc dù 6 triệu bé gái tại quốc gia này không được đến trường.
• Tại Hà Lan, chỉ riêng “hộp sáng kiến” (một loại ưu đãi thuế dành cho các sáng kiến về công nghệ), ước sẽ tốn hơn 1,2 tỷ euro trong năm 2016. Con số này tương đương với 7,6% tổng thu từ thuế thu nhập doanh nghiệp của Hà Lan
• Tại Việt Nam, năm 2013, khi trình Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thuế Thu nhập doanh nghiệp, Chính phủ Việt Nam đã ước tính việc bổ sung ưu đãi thuế sẽ làm giảm thu ngân sách khoảng 2.080 tỷ đồng/năm[1]. Tương tự, năm 2014, số giảm thu ngân sách do áp dụng chính sách ưu đãi thuế Thu nhập doanh nghiệp và Thuế thu nhập cá nhân theo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của một số luật thuế ước khoảng 2.500 tỷ đồng/năm[2]. Đây là con số ước tính khi trình dự án luật và trên thực tế số giảm thu ngân sách thực tế do ưu đãi thuế có thể cao hơn rất nhiều lần. Theo Quỹ tiền tệ Quốc tế, việc mở rộng chính sách ưu đãi thuế là một trong những nguyên nhân giảm thu ngân sách nhà nước của Việt Nam (IMF, 2014).  Trong khi đó, Việt Nam đang đối mặt với bội chi ngân sách nhà nước tiếp tục có xu hướng gia tăng qua các năm và người dân chịu gánh nặng chi tiêu y tế cao. 

Đề xuất giải pháp

Về cải cách thuế toàn cầu

• Kêu gọi cải cách hệ thống thuế toàn cầu để chấm dứt cuộc đua xuống đáy về thuế suất. Các quốc gia đang phát triển phải được tham gia một cách công bằng vào quá trình này.
• Thiết lập cơ quan thuế quốc tế để chỉ đạo và điều phối hợp tác về thuế quốc tế.

Về thiên đường thuế

• Thiết lập danh sách thiên đường thuế dựa vào các chỉ tiêu khách quan, không bị ảnh hưởng bởi các lợi ích chính trị (tham khảo danh sách 15 thiên đường thuế được Oxfam công bố).
• Áp dụng các biện pháp trừng trị mạnh mẽ (bao gồm các hình phạt) với các thiên đường thuế để chống xói mòn cơ sở thuế. Theo đó, các nước cần áp dụng các quy định quản lý công ty nước ngoài (Controlled Foreign Company rules) để tránh tình trạnh chuyển lợi nhuận sang các thiên đường thuế.

Về thuế thu nhập doanh nghiệp và cơ sở thuế quốc gia

Các chính phủ và tổ chức, thể chế quốc tế liên quan nên:

• Phối hợp để chấm dứt cuộc đua xuống đáy về thuế thu nhập doanh nghiệp.
• Các ưu đãi thuế phải được thiết lập dựa vào các đánh giá kinh tế và rủi ro kỹ càng.

Khuyến nghị cụ thể cho Việt Nam

• Việt Nam cần thiết lập cơ chế thu thập thông tin và dữ liệu về chính sách ưu đãi thuế:  số dự án được hưởng, đóng góp của dự án với nền kinh tế, số giảm thu ngân sách và công bố công khai để giám sát. Thực hiện thống kê chi ngân sách NN do miễn giảm thuế (Tax expenditure).
• Phân tích chi phí-lợi ích về kinh tế, môi trường, xã hội trước khi ban hành và sau khi thực hiện chính sách ưu đãi thuế.
• Rà soát và tập trung tất cả các chính sách ưu đãi thuế nhằm tránh trùng lắp, lãng phí; tránh dàn trải, manh mún.  Rà soát, rút gọn danh mục 25 loại hàng hóa, dịch vụ thuộc đối tượng không chịu thuế GTGT và hạn chế áp dụng hình thức ưu đãi về thời gian miễn thuế, giảm thuế. Hình thức này làm giảm thu ngân sách cao nhất.
• Yêu cầu tất cả các tập đoàn đa quốc gia công bố báo cáo liên quốc gia (Country by Country report) với thông tin riêng cho từng quốc gia mà nó có hoạt động. Các tiêu chí khai báo trong báo cáo phải cung cấp được bức tranh đầy đủ về hoạt động kinh tế của các tập đoàn.
• Công khai các yếu tố chính của thỏa thuận giữa các cơ quan thuế và công ty đa quốc gia.

Phụ lục

• Danh sách 15 thiên đường thuế tồi tệ nhất thế giới: http://www.oxfam.org.uk/media-centre/press-releases/2016/12/bermuda-named-worlds-worst-tax-haven
• Số liệu thất thoát thuế của 50 tập đoàn lớn nhất Hoa Kỳ (theo từng tập đoàn): https://action.oxfamamerica.org/riggedreform/
• Số liệu thất thoát thuế từ 20 ngân hàng lớn nhất châu Âu: https://www.oxfam.org/en/pressroom/pressreleases/2017-03-27/europes-biggest-banks-register-eu25-billion-profit-tax-havens
• Báo cáo nghiên cứu Đánh giá chính sách ưu đãi thuế tại Việt Nam: /policy_paper/assessing-vietnams-tax-incentive-policies  

[1] Tham khảo Tờ trình Quốc hội của Chính phủ về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thuế TNDN năm 2013.

[2] Tham khảo Tờ trình Quốc hội của Chính phủ về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của các luật thuế năm 2014.